Bisedoi: Eni Vasili, ‘Studio e Hapur’
Aleks Luarasi, themeluesi dhe rektori i parë i Universitetit Luarasi, universitetit të parë privat të krijuar në vitin 2003, i dyti në renditje kronologjike pas atij të themeluar nga Pashko në vitin 2002, është një ikonë e akademizmit shqiptar. Një figurë publike shumë e rëndësishme me një karrierë gati pesëdhjetë vjeçare në akademizmin shqiptar. Profesor i së Drejtës Publike, Historisë sëShtetit dhe Institucioneve, Sekretar i parë i Këshillit të Ministrave në qeverinë e parë Nano gjatë tranzicionit, përfaqsues i Shqipërisë në Komisionin e Venecias, autor librash dhe tekstesh dhe mbi të gjitha vepra me të cilën profesor Luarasi do të krenohej është themelimi dhe drejtimi për më shumë se një dekadë i Universitetit Luarasi. Një figurë publike e rëndësishme për sistemin universitar shqiptar, një nga themeluesit e sistemit të arsimit të lartë privat, Luarasi ka shumë për të thënë për jetën, karrierën e tij dhe debatet aktuale duke qenë se jemi në muajin tetor të fillimit të cikleve shkollore dhe universitare.
Profesor Luarasi përshëndetje, faleminderit që pranuat ftesën e “Studios të hapur” për të krijuar bashkë një profil tuajin si themelues i sektorit privat arsimor në Shqipëri dhe jam e nderuar sot për intervistën tonë. Dua ta filloj sot këtë intervistë duke u kthyer në kohë në vitet e fillimit të shkollës, të studimeve kur ju fituat të drejtën e studimit. Çfarë kujtoni nga ajo kohë?
Kjo më duket sikur ka ndodhur dje… por edhe më herët.
Çfarë fillimesh keni patur në botën akademike?
Fillimet kanë qenë pranimi në universitet, në Fakultetin e Drejtësisë në Universitetin e Tiranës ku ka qenëdekan profesor Luan Omari, kemi pasur mësues të mëdhenj dhe unë jam krenar që kemi pasur të tillë, si profesor Luan Omari, profesor Arben Puto që ka lënë pas një vepër të ndritur dhe plot të tjerë. Ata na përgatitën dhe ne mësuam me zell.
Në fakt sistemi akademik shqiptar është zhvilluar në atë kohë në një kontekst disi të kufizuar ideologjik, le të themijo vetëm ideologjik por edhe politik. Çfarë kujtoni nga këto lloj kufizimesh, si i ndienit, si i tejkalonit?
Sigurisht ne i përjetonim kufizimet, por nuk flisnim sepse ishte e rrezikshme. Kufizimet ishin të shumta, programet mësimore ishin shumë të politizuara. Ka qenë një periudhë që u quajt Trekëndëshi Revolucionar ku viti shkollor u shkurtua ndjeshëm sepse ne bashkë me studentët, flas për periudhën si pedagog, shkonim në aksion dhe stërvitje ushtarake, ato nganjëherë ishin dhe të këndshme sepse ishin në natyrë por edhe të lodhshme. Kufizimet ndjeheshin më shumë në përdorimin e literaturës. Unë kam qënë udhëheqës shkencor në fakultet me profesor Arbenin dhe kohën kryesore e kalonim në Bibliotekën Kombëtare. Atje kishte kolegë nga të gjitha fakultetet e universitetit të cilët stuidionin aty dhe ata por të kërkoje një libër të pyesnin “Përse të duhej?” dhe nuk kërkonim ndonjë libër të rrezikshëm, por edhe sikur të kërkoje një libër filozofi, të Rusoit apo Monteskjesë pyetja ishte se ç’të duhet se kështu ishte dhënë porosia punonjëseve të bibliotekës, dmth kishte shumë kufizime për përdorimin e bibliotekës, të librave të cilat ishin instrumentet tona dhe natyrisht kjo krijonte pengesë.
Kjo ishte një pengesë, nëse do t’ju pyesja cila është e keqja dhe e mira për akademikun shqiptar?
Kishte disa, universiteti kishte disiplinë të fortë, pavarësisht karakterit ideologjik të teksteve, të leksioneve, të jetës, të gjithçkaje por kishte disiplinë dhe nuk kishte shumë studentë, fjala vjen në degën e drejtësisë e cila ishte një degë e preferuar, kur unë isha student ishim vetëm shtatëmbëdhjetë veta në kurs, më vonë u rrit numri i studentëve disi, por nuk i kaloi dyzetë sepse aq ishin nevojat për jurist. Sektori ishte shtetëror dhe përgatiteshin aq juristësa për të zëvendësuar ata që dilnin në pension.
Dukeqëndruar tek ajo kohë, e drejta e studimit në atë kohë ka qenë një lloj segregacioni, një lloj forme për përjashtim ose selektim social…
Sigurisht që ashtu ishte, të drejtat e studimit i dërgonte Ministria e Arsimit duke ja shpërndarë rretheve dhe çdo rreth merrte kuotën e vet sipas madhësisë sëtij.
Çfarë kujtoni nga ish studentët tuaj që e fituan këtë të drejtë studimi dhe sot kanë një karrierë të suksesshme? Mund tëna shquani ndonjë emër?
Patjetër, Fatmir Xhafa që sot është Ministër i Brendshëm, gjithë atë qëështë sot Gjykata Kushtetuese, Gjykata e Lartë, Prokuroria e Përgjithëshme, për të mos zbritur më poshtë kanë qenë studentë tanë dhe unë i mbaj mënd që atëhere sepse kanë qenë studentë të mirë dhe të tillë vazhdojnë të jenë edhe sot.
Ka ndonjë emër që i ka tejkaluar pritshmëritë tuaja apo ka qenë një surprizë që ju nuk e prisnit të ecte kaq shumë?
Studentët dallohen që në bangat e shkollës, dallohen edhe nga sjellja si dhe nga rezultatet. Ata që janë të mirë në shkollë janë dhe në jetë të suksesshëm.
Profesor ju keni qënë student në Fakultetin e Drejtësisë në një kohë kur kishte një brez pedagogësh model, si p.sh profesor Nathanaili që kanë qenë shkolla e vjetër dhe vinte nga koha e Mbretit Zog, çfarë kujtoni?
Profesor Nathanailin e mbaj mend me shumë respekt, e mbaj mënd theksin e tij që fliste gjuhën shqipe me theks minoritar grek, ishte shumë i ditur, ishte burrë i urtë që impononte respekt, por më kujtohet që e kishte vështirë për tu ambjentuar me terminologjinë marksiste, edhe pse ai jepte një lëndë profesionale siç ishte E Drejta Civile, ato gërshetoheshin sepse aty këtu jo vetëm kishte citate por edhe koncepte marksiste dhe ai i kishte të vështirë t’i bënte të vetat. Ithoshte sigurisht sepse kështu e dontë puna dhe ishin pjesë e leksionit dhe ne qeshnim sepse e kuptonim profesorin që e kishte të vështirë. Për ne ishte më e lehtë sepse ne e kishin trurin të freskët dhe e kishim më të lehtë të ambientoheshim me frazeologjinë marksiste.
Po thoni që e përsërisnit disi në mënyrë automatike apo e përvetësonit?
E përvetsonim njëherë sepse ishte program shkollor, por të tregohemi të sinqertë kishim dhe iluzione. Me kalimin e viteve u bë gjithnjë e më e qartë që kjo punë nuk ecte… persekutimet apo të tjerat ne nuk i dinim.
Profesor, qëndrojmë ende tek koha juaj dhe teuniversiteti, si kalohej stafeta nga një brez tek brezi juaj? U bë në mënyrë natyrale?
U bë në mënyrë natyrale, profesorët dolën në pension, punuan aq sa kishin mundësi, mbushën moshën dhe u tërhoqën. Pastaj erdhi një brez iri, i ndërmjetëm, pastaj erdhëm ne të rinjtë edhe gjithmonë më të rinj sepse kështu është jeta…
Në fillim të vitëve ’90 ju keni qenë aktiv në jetën publike në Shqipëri, keni qenë dhe Sekretar i Këshillit të Ministrave në qeverinë Nano. Çfarë kujtoni nga ajo kohë?
Kujtoj shumë gjëra… ne ishim një brez që u përgatitëm për ndryshimin, e pranuam ndryshimin dhe e donim ndryshimin, prandaj u aktivizuam… për të dhënë kontributin tonë. E donim sepse rendi i vjetër përfundoi vetvetiu,jo vetëm në arenën ndërkombëtare por këtu ekonomia kapitulloi. Merrje rrogën por skishe ku ta prishje… shkoje në dyqan por nuk blije dot një palë këpucë… vinin katundarët nga Mulleti dhe blinin bukë në Tiranë, vinin këtu për blerë vezë…
Një lloj absurdi….
Po situata kishte arritur absurdin, kuptohet ne u ndriçuam, situata jashtë ndryshoi dhe idetë e reja me Gorbarçovin dhe të tjerët… dmth erdhi koha për ndryshim.
Si u përjetua nga brezi juaj, nga ana e akademikëve, Lëvizja e Dhjetorit, Lëvizja e Studentëve apo transformimet e mëdha…
Ne ishim pjesë e kësaj lëvizje, dikush më shumë aktiv dhe dikush më pak. Po themi Azem Hajdari që ishte një nga studentët e lëvizjes ishte studenti ynë, e kishim në klasë, kishim miqësi dhe bisedonim si pedagogu me studentin. Mua më kujtohet dita kur filloj lëvizja dhe ne si pedagogëna thanë që duhet të shkoni të flisni me studentët. Ne shkuam për të qenë të pranishëm, e kuptuam që ishte një kthesë në historinë politike të Shqipërisë, por nuk shkuam për tu folur studentëve… madaje ata na thanë të bashkoheshim.
E prsinit atë transformim të madh apo nuk mendonit që do të ndodhte?
Ne ishim të sigurt që do të ndodhte por kishim iluzione për një kthesë të shpejte dhe pozitive, e donim Shqipërinë si të gjithë Evropa, por nuk e përfytyronim kurrë që ky tranzicion do të ishte kaq i vështirë. Po ikën një brez, po vjen një brez tjetër… Sot ka deputetë në parlament që kanë lindur atëherë dhe tranzicioni nuk ka mbaruar.
Pse e quani kështu, çfarë nuk ka mbaruar?
Shqipëria është në prag të disa reformave shumë të rëndësishme, të cilave nuk dua të hyj me detaje sepse të gjithë i dinë, por dhe ekonomia nuk ka ecur me ritmet që prisnim. Këto kthesat dramatike kanë edhe vegime… njerzit ngaqë e duan shumë dhe shpresojnë shumë e mendojnë si të arritshme lehtë dhe shpejt. Mjafton që të ikë e keqja të bëhet ndryshimi i regjimit, por ja që nuk qënka ashtu.
Pas viteve 90 keni qenë profesor dhe përfaqësuesi i parë i Komisionit të Venecias. Çfarë kujtoni debatet e rëndësishme politiko- juridike sepse ka pasur të tillë si psh Kushtetuta e ’94, çfarë kujtoni si momente të rëndësishme apo debate kardinale të asaj kohe?
Do ndaja një kujtim pak më tokësor. Ngaqë ne nuk kishim dalë, ishte hera e parë. Unë udhëtova me traget deri në Trieste dhe më pas do merrja trenin. Aty kishte shqiptarë, ndoshta është një pikturë pak e trishtë por është realiste sepse e kam parë me sytë e mi dhe e mbaj mend akoma, ata rrinin ulur këmbëkryq dhe shumë të lirshëm, emigrantë. Kemi udhëtuar natën deri në Venecia. Kur u ngrita në mëngjes, Venecia është një kryevepër e bukurisë dhe qytetarisë, ishte një ditë më shi dhe ujërat përplaseshin me kanalet, unë isha i trishtuar. Sa gjeta hotelin, u akomodova. Më pas shkova në mbledhje, Shqipëria ishte mes vendeve të para, pasi ishte me A dhe unë duhet të flisja i pari. Fola pak gjera sepse ne nuk ishim të informuar, nuk ishim mësuar, pasi as tematikën se dinim. Më pas u ambientova. Në atë kohë Komisioni i Venecias ishte një grupim i vogël, tani është zgjeruar sepse janë shtuar dhe shtete të tjera. Unë isha njëmandate, më pas kanë qënë të tjerë kolegë. Më ka bërë përshtypje diçka, ishte periudha kur Çeko-Sllovakia u nda nëdy shtete dhe treguan një qytetari të jashtëzakonshme në darje, pa sherre, pa llafe, pa diskutime. Aty ishin tëdy përfaqsuesit tëÇekisë dhe Sllovakisë dhe ata treguan një bindje të klasës politike të vendeve të tyre që ne do ta bëjmë ndarjen dhe do të i zgjidhim të gjitha problemet që do të vijnë nga ndarja sipas këshillave që do të vinë ngas Komisioni i Venecias dhe kështu e bënë… Është një shembull qytetarie se si zgjidhen problemet, ka mënyra të ndryshme…
Çfarë kujtoni tjetër nga personalitetet që keni takuar në Komisionin e Venecias, nga eksperiencat e veçanta që keni patur?
Aty kishte jurstë të shquar, nga një për çdo antar dhe përveç mbledhjeve plenare, të cilat bëheshin në sallat historike ku kishte piktura Mesjetare që të kujtojnë historinë e shteteve dhe së drejtës, unë i shikoja më endje herë pas here…
Cili ishte perceptimi për Shqipërinë, a i njihnin problematikat, a çuditeshin me ato?
Po i njihnin sepse ata e kishin vizituar Shqipërinë përpara se ne të pranohej Shqipëria si antare, kishin qenë këtu dhe unë isha midis juristëve që u caktuan. Ata e dinin predispozicionin tonë për t’ju bashkuar Europës, por i dëgjova një ditë kur ata flisnin me njëri-tjetrin dhe thoshin “Po mirë a do të pranonojnë këta që të cënohej edhe sovraniteti?”. Kur hyn në një organizatë të Bashkimit Evropian do të cënohet diçka nga sovraniteti dhe në legjistlacionun tonë që në kushtetutë, normat juridike që janë të BE kanë epërsi mbi legjistlacionin e brendshëm. Këto gjëra i dinin shumë mirë, pasi ne na dukej shumë çudi herën e parë që e degjuam si koncept.
Sepse koncepti i sovranitetit vinte nga një kohë shumë …..
Ashtu është ishte dhe sjellja e sovranitetit të kufizuar që këtu ishte kritikuar më ashpërsi si një vend që do agresion ndërmjet nesh… Kurse më vonë, unë kam shkuar në Itali sjellja e autoriteteve italiane kishte një respekt të madh ndaj normave juridike të BE-së. E shikoje nëçdo sjellje të autoriteve politike italiane kishte respekt dhe bindje.
Pra besonit te ky projekt…
Po sigurisht, ishte shumë e lehtë për ta kuptuar dhe për ta dëshiruar, por e vështirë për ta arritur.
Dhe është e vështirë akoma dhe sot më shumë se kurrëky projekt duket i rrezikuar, projekti i Bashkimit Evropian, politikat e brendsheme, ekstremizm, radikalizmi, partitë ekstereme që fitojnë zgjedhjet…
Për fat të mirë ka një vendosmëri nga autoritet drejtuese të Bashkimit Evropian për ta pranuar Shqipërinë dhe përgjithësisht Ballkanin Perëndimor, ka një vendosmëri po aq të madhe dhe dëshirë të publikut shqiptar dhe autoriteteve shqiptare për të arritur standardet, për ta bërë të mundur këtë në një kohë të mëvonshme. Ajo që unë dua të them këtu është që ne duhet t’i përmbushim më mirë edhe më shpejt ato ekziqenca që ka pjesëmarrja në këtë forum ekonomik dhe politik shumë të rëndësishëm. Mua nuk më pëlqen që përfaqësuesit tanë kur shkojë në këto forume bëjnë debate me njëri tjetrin. Ata i dinë të gjitha këto sepse vijnë herë pas here këtu, fakti që bëjnë debate dhe e shajnë Shqipërinë, e ulin figurën e saj në sytë e tyre, s’më pëlqen.
Profesor ju thatë pak më parë që kemi një tranzicion pa mbarim të stërzgjatur që në fakt po përmendim dhe këto që në gjuhën e popullit i quajmë cicmice brenda politikës shqiptare… A e shikoni përgjegjëse politikën shqiptare për këtë tranzicion?
Po sigurisht, është përgjegjësi kryesor. Ne e dimë sepse mes popullit jetojmë…
Pse ka ardhur kjo sipas jush, pse prodhuam këtë klasë politike pas viteve ’90 e cila, le ta temi, nuk i dhuroi vendit një periudhë kaq të begatë sat ë gjithëëndërronim?
Pyetja është pak e vështirë sepse duhet të gjesh origjinën e kësaj pune, por politika nuk është treguar aq e përgjegjshme sa duhet për të marrë hallet e popullit dhe për t’ja vënë vetes.Ika dhënë më shumë hapërsirë debatit bosh në pralamentar që shpesh degjeron në sharje të rëndomta… populli do zgjidhje, sigurisht pozita dhe opozita do të mbajë pozicionet e veta por ato pozicione mund t’I mbajë në mënyrë më të kulturuar dhe më me përgjegjësi për për popullin që e ka me shumë halle të së shkuarës dhe të tashmes. Këto janë dëshira, unë jam jashtë politikës dhe e shoh siç e sheh çdo qytetar, por mund të kenë një farë rëndësie si mendojnë qytetarët, si e shohin politikë.
Pa dyshim profesor, sidomos një qytetar si ju. Dua të vij tek vitet 2000 kur profesor Luarasi ndërmerr një iniciativë të guximshme për kohën për kohën dhe hap një Universitet, universiteti “Luarasi”qëështë sot mbas 17 vitesh një universitet shumë i sukseshëm dhe i dëgjuar dhe që mban emrin tuaj. Ishte licensa e dytë në vend pas z. Gramoz Pashko. Mund të na kujtoni të gjitha rrethanat se si e ndërmorët këtë iniciativë pot ë kemi parasysh kohën kur kishit punar?
Po e filloj pak herët, unë kam lindur në Luaras të Kolonjës, pastaj shkollë nga fillorja deri në gjimnaz e kam bërë në Korçë. Për të rinjtë kanë shumë rëndësi modelet, modeli i formimit tim në këto mjedise që vija nga Luarasi, ishte i këtyre patriotëve të mëdhenj, siç ishte Petro Nini Luarasi i biri i Skënder Luarasit, Luarasi ka nxjerrë dhe një botues siç ishte Kristo Luarasi. Këto modele më kanë ndjekur gjithë jetën dhe që në kohën e monizmit kisha një dëshirë të brendshme për të çelur një shkollë private siç kishim dëgjuar që ka jashtë shtetit. Natyrisht ato ishin më shumëëndërrime, iluzione dhe s’ma merrte mendja se kjo do të vinte një ditë dhe të bëhej realitet. Kur doli legjislacioni përkatës, kur Gramoz Pashko çeli universitetin, mua mu bë qejfi dhe përgatita dokumentacionin dhe mora licencën në Ministrinë e Arsimit. Para se të hapja shkollën kisha filluar një lloj aktiviteti ekonomik, kisha themeluar shtëpinë e Botimit ‘Luarasi’. Thashë modelet, ky model botuesi ishte nga Kristo Luarasi, modeli i shkollës ishte nga Petro Nini Luarasi. Unë nuk jam trashëgimtar i këtyre, jemi nga një fshat dhe për tepër nga një mëhallë, ky është modeli dhe këtë model duhet t’ja japim të mirë,të rinjtë ndikohen shumë nga modelet dhe shpesh herë i frymëzojnë për të bërë punë të mëdha.
Profesor, në fakt ju ndërtuat tek universiteti Luarasi një ekip mjaft të mirë, të nderuar me një reputacion të tillë me një recuptation i cili vazhdon akoma, themeluat një shkollë juridike, çfarë vështirësish hasët në atë periudhë?
Unë bëra disa reforma, meqë kisha punuar gati 30 vjet në Universitetin e Tiranës në fakultetin e Drejtësie, kryesisht gjatë kohës së monizmit por edhe në periudhën e demokracisë. Fakultetin e Drejtësisë e njihja në detaje dhe në këtë projekt që përgatita parashikova shumë reforma dhe ndryshime të cilat di të sillnin një formim solid dhe bashkëkohor të juristëve të së ardhmes.Vendosa të pranoj një nuëmër të kufizuar studentësh, 160 studentë në një vit akademik, të ndarë në grupe leksionesh me 40 veta dhe grupe seminaresh me 20 veta. Përveç kësaj përcaktova një kriter të cilin e respektoj me ashpërsi, unë do të pranoj studentë me mesatare mbi 8. Kanë ardhur, janë lutur dhe kanë qarë, nuk i kam pranuar. Ka ardhur dhe ndonjë shok, apo mik dhe i njohur dhe nuk i kam pranuar. Këto ekzigjenca për të mos përmendur dhe shumë të tjera bënë që shkolla të ishte e suksesshme që në fillim. Edhe diçka tjetër dua të përmend sepse është e rëndësishme, frekuntimin e detyrar të studentëve, e bëra të qartë që në fillim: “Unë nuk kam si ju bëj juve jurist në qoftë se nuk vini në shkollë. Do të vini këtu dhe do të ndiqni rregullisht seminarin dhe leksionin” dhe studentët vinin, sigurisht edhe me ndonjë përqindje të vogël tolerance.
E mbani mënd brezin e parë studentëve të Universitetit Luarasi?
Po e mbaj mënd brezin e parë dhe dy tre breza të tjerë, sa kohë unë pata mundësi të bëja këtë seleksionim, pastaj u hapën shumë universitetet të tjera…
Po dua të ndaloj në 2006 ku pati një lloj liberalizimi të tregut….
Po u hapën shumë si numër dhe ju dhanë licensa njerëzve që nuk kishin të bënin fare me sistemin arsimor. Ato e kompromentuan vetë iniciativën e një universiteti privat sepse shisnin diploma apo gjëra të tjera që dihen deri sa u mbyllën dhe për një pjesë të tyre bënë shumë mirë.
Por një pjesë të tyre ekzistoi, unë ju mbaj mënd bashkë më disa kolegë të tjerë si Besnik Aliaj i Polis, Kujtim Çashku i MArubit, Henri Çili i UET-it që u krijua një konsorcium…
Po, u krijua një konsorcium për ta mbështetur njëri-tjetrin dhe për të mbështetur idenë e universiteteve me ekzigjenca dhe në fakt këto katër emra që ju përmendët janë dhe sot shkolla të nderuara gjithecili në profilin e vet.
Është sot më i stabilizuar tregu i arsimit privat në Shqipëri, do të doja të ndalesha këtu sepse konteksti na e lejon, ka një debat sot për arsimin publik dhe privat….
Ka debate të mëdha dhe unë ligjin për arsimin e lartë e njoh dhe e ndoqa me vëmendje debatin që kishit ju në studio dhe desha të shpreh pikëpamjen time meqë më jepet rasti. Ligji nuk është kaq i ashpër sa janë debatet dhe ne debatet i bëjmë të nxehta aq sa moderatorja duhet të ndërhyjë shpesh. Në fakt thelbi i Ligjit për Arsimin e Lartëështë reformimi i arsimit të lartë në tërësi si në aspektin organizativ, si në aspektin e akreditimit të brendshëm dhe të jashtëm si dhe të financimit dhe kjo është pika më djegse… Ka një alarm, për mendimin tim të kotë dhe të tepruar, ose ekziston një pikëpamje qëështë bërë dhe debati i ashpër, sikut ligji inkurajon, mbështet universitetet private, sikur të hollat do të shkojnë nga shteti tek privati dhe ky ligj është në disfavor të universiteteve publike. JO, aspak. Kjo nuk është kështu. Kyështë një debat qëështë fryrë dhe nxitur nga disa njerëz që për mendimin tim nuk e kuptojnë thelbin e ligjit dhe nevojat e transformimit të arsimit të lartë, qoftë të sektorit publik apo privat. Shpesh herë në këtë debat janë tërhequr edhe studentët të cilët kanë protestuar në mënyra të ndryshme. Me keqardhje dua të them se në universitetet publike ka një mentalitet pak anti-reformë. Kjo edhe sepse universitetet publike janë mësuar lehtë, me buxhetin e shtetit, pa u përpjekur shumë e shpenzon atë, kurse universitetet private kanë të tjera vështirësi.
Profesor, ardhja në fuqi e këtij ligji që ju e cilësoni të mirë pavarësisht edhe të një oponence që ju do të na i thoni, ka krijuar idenë sikur universiteti privat është favorizuar dhe është një lloj sistemi “grabitqar” ndaj atij publik i cili do të jetojë mbi fondet e buxhetit të shtetit etj., etj., Cili është perceptimi juaj, a ka një konkurencë të ndershme sot në treg, nëse ka një treg të arsimit të lartë në Shqipëri?
Po, ka dhe ky treg është i pabarabartë. Në këtë rast universitet publike janë të favorizuara sepse ato kanë ndërtesa, kanë financim nga shteti, kanë të ardhura të tjera dytësore etj., Por meqenëse unë e kam përjetuar të gjithë këtë periudhë kam vënë re te kolegët e universiteteve publike një qëndrim pak armiqësor ndaj iniciativës private. Kudo pranohet iniciativa private, në ekonomi, nëçdo tjertër dhe shikohet si sukses ndërsa në fushën e arsimit ne shihemi si “kulakë”. Termi kulakë ka ngelur nga periudha staliniste ku një fshatar i pasur që kishte sukses diskriminohej, izolohej, zhvillohej lufta e klasave etj., Mbaj mënd se kur hartuam rregulloren e parë të Konferencës së Rektorëve donin që universitetet private të përjasshtoheshin nga konferenca ose të mos kishin të drejtën të zgjidheshin apo të zgjidhnin. Nuk mund të bëhet një rregullore e tillë, sepse është një turp, sepse kishin një vetëbesim se “neve jemi” dhe “ju nuk jeni asgjë” dhe kështu duhet të vazhdojë. Gjetëm një farë kompromisi që kryetari i Konferencës së rektorëve të qe nga universitetet publike dhe zv.kryetari të ishte nga privatet.
Pse ka ngelur tek arsimi në mënyrë të veçantë sipas jush?
Kjo gjen dhe pak inkurajim edhe nga mediat, sepse e di çbëjnë mediat Eni… Dalin në rrugë, kapin një qytetar dhe pyesin dikë që s’ka qenë kurrë në asnjë universitet “Cili është më i mirë shtetërori apo privati?” dhe ai thotë “dihet ajo punë shtetërori, sepse privatet ndjekin fitimet”. Por dhe ai që prodhon benz fitmin ndjek, por këtë fitim e ndjek duke prodhuar një produkt sa më cilësor sepse produkti i tij nuk do të shitet. Që të mos zgjatem…. Ligji e ruan edhe njëherë dallimin mes universiteteve publike dhe atyre private me këto terma: Ruan përsëri financimin për universitetet publike i cili mund të vijë gradualisht duke u pakësuar kur të rriten edhe të aredhurat e tyre. Ligji bën vetëm këtë gjë, mbështet studenti. Pra, studentit i jep një paketë me para dhe i thotë ti përdori ku të duash, mund t’i çosh ose në universitet publik apo privat. Kjo është shprehje e barazisë, pra ja jep studentit jo universitetit. Në këtë kuptim universitetet private nuk marrin asgjë, por vetëm një pjesë të paketave të këtyre studentëve kur ata janë të bindur për cilësinë e diplomave të tyre. Kjo reformë ka për qëllim ta reformojë universitetin publik dhe t’i përafrojëdy tipet publike ose private. Përveç kësaj ligji ofron edhe një mundësi për të shëndrruar një universitet privat në një universitet jofitim prurës, fondacion por që natyrisht kërkon pëlqimin e pronarit të universitetit privat dhe Këshillit të Ministrave. Po ta përmbledhim këtë që thamë, kjo ëhstë një përvojë qëështë marrë nga Britania e Madhe dhe Amerika, por jo nga Evropa kontinentale e cila i qëndron më shumë një varianti tjetër që mbështet më shumë tek universitetet publike.
Profesor, si e shikoni këtë rezistencë ndaj kësaj reforme?
Kjo rezistencë ka dy shpjegime: 1. Është mentaliteti i tyre që nuk ka ndryshuar aq sa duhet dhe 2. Janë interesat për të bërë një punë të lehtë dhe për t’ju shmangur konkurrencës që të gjithë e dinë se e çon përpara çdo sektor. Këto kanë mbetur si kalatë e fundit të një mentaliteti të vjetër etatist i cili nuk mund të vazhdojë më. Modelet që janë marrë në hartimin e ligjit kanë qenë modele britanike dhe s’ka më mirë.
Në vështrimin tuaj, si një nga rektorët e parë në arsimin privat në Shqipëri, sot është dhe ky debat i madh nga rektorët apo administratorët e këtyre universiteteve, që të kenë një konkurrencë të drejtë me publikun. Sipas jush publiku duhet të ekzistojë, apo duhet të ekzistojë në një formë tjetër?
Patjetër që duhet të ekzistojë, do të ketë gjithmonë publik. NE nuk mund të themi që të ikë publiku krejt nga skena dhe të mbeten vetëm privatet. Ne kërkojë që publiku të reformohet, t’i përshtatet rrjedhave të kohës dhe të mos mbetet po ajo lëvozhgë e vjetër e pandryshuar.
Profesor, nuk di nëse e keni ndjekur informacionet mbi një lloj renditje, akreditimi. Çfarë mendoni përfaqsojnë realitetin?
Patjetër dhe është për të ardhur keq që në këtë rankim Universiteti i Tiranës ishte i fundit.
Si e shpjegon këtë, çfarë tregon kjo?
Kjo tregon që mëndjemadhësia, vetëvlerësimi “ne jemi më të mirët, ne jemi të parët, të gjithë këta nga ne kanë dalë”, unë kam punuar aty dhe kam respekt për kolegët dhe miqtë në Universitetin e Tiranës por ata duhet të ndryshojnë krejtësisht dhe të përqafojnë ndryshimin.
Çfarë do të ndodhë realisht sipas jush në sektorin universitar shqiptar, do të ketë ndryshime të rëndësishme?
Po patjetër që duhet të ketë ndryshime. Nuk mund të shkojnë të gjithë në universitet. Marr shembull Fakultetin e Drejtësisë në Universitetin e Tiranës i cili pranon çdo vit 750 studentë. Janë shumë… Çdo vit hyjnë dhe dalin 750 studentë. Por nuk është vetëm Universiteti i Tiranës, është i Shkodrës, ka dhe universitete të tjera që përgatitin jurisë, ka universitete private që përgatitin juristë. Është një super prodhim dhe sigurisht që ata nuk kanë se si të sistemohen në punë. Gjithë reforma e Vetingut që po bëhet tani, flet për rreth 800 gjyqtare dhe prokurorë. Ne nxjerrim çdo vit shumë më tepër. Pranimi në universitete duhet të jetë më ndryshe. Mos përpiqemi të futim të gjithë të rinjtë në shkollën e lartë, dikë qëështë me mesatare 6 apo nota të ulta apo nuk ka mundësi ta ndjekë më mirë të marrë një profesion.
Po për aksesin në këtë sektor nga shtresat e paafta për ta ndjekur?
Ligji e ka zgjidhur shumë qartë. Ligji thotë se për shtresat e varfra studentët të cilët janë të mirë me rezultate këto shtresa apo kategori të tjera sociale do të mbështeten. Nuk ka kuptim që të shkojë në universitet publik një student që ka mundësi ta paguajë.
Në fakt arsimi kushton në të gjithë botën, sot flitet për një treg të edukimit, një sistem me tarifa dhe bursa dhe një version falas gjithashtu, ju ku pozicionoheni në këtë debat?
Jo falas, nuk ka falas sepse falas ishte në monizëm, ashtu thuej sepe shteti i mblidhte të gjitha burmet financiare dhe i bënte armatime dhe buinkerë dhe universitetet ishin fare të vegjël. Universitetet asgjëkundi nuk janë falas dhe s’ka pse të jenë as tek ne, por është ajo zgjidhja që ju e përmëndet ku ndihmohen studentët që janë nevojtarë.
Qëndrojmë tek Luarasi, ju pamë gjatë përshëndetjes në ceremoninë e diplomimit, çfarë mesazhi keni për këtë universitet që ju keni themeluar, ka emrin tuaj, emrin e atij modeli që folëm bashkë si një kontribuues shumë i fortë në sistemin universitar privat në Shqipëri?
Unë dua të them atë që pak a shumë e thashë edhe në përshëndetje, është kënaqësi për mua tani që nuk është më prona ime por e ka kompania Hysenbelliy, universiteti i ka ruajur standardet, kriteret dhe kodin moral që ne kishim në atë periudhë dhe ka bërë hapa shumë të rëndësishëm siçështë ndërtesa, sikurse janë hapur degë të reja si Fakulteti i Ekonomisë, sikurse është një degë tjetër e re që janë përgatitur dokumentat dhe nevojitet miratimi nga Ministra e Arsimit. Unë kam qenë në rolin e këshilltarit gjatë kësaj periudhe dhe nuk i kam shkëputur lidhjet dhe kohët e fundit mëështë besuar një detyrë e rëndësishme si kryetar i bordit të administrimit që e shton edhe më tej angazhimin tim. Është një institucion i rëndësishëm që kryesisht merret me menaxhimin ekonomik dhe financiar të instucionit për arsye se aspektin mësimor-shkencor e ka Senati Akademik dhe Rektori. Kam marrëdhënie shumë të mira me rektorin e Luarasit, është kolegu im i cili është shumë i talentuar dhe i përkushtuar për punën dhe unë jam i sigurt qëky kolegj universitar do të ecë përpara. Tani do t’i përgjigjem një pyetje që ma kanë bërë shumë njerëz, “Si është e mudnur që e le universitetin që e themelove me shumë dashur?”. Unë ju kam dhënë këtë shpjegim, unë e lashë kur mbusha 70 vjeç dhe dola në pension dhe këtë ju them të gjithë 70 vjeçarëve sepse vjen një moshë që njeriu duhet të tërhiqet dhe t’i lirojë vendin. Në rastin e shkollës unë ndoqa një interes tjetër më të madh. Dihet që institucionet jetojnë më shumë se njerzit, jeta e njeriut është e kufizuar. Për mua është kënaqësi që ta shoh universitetin në perspektivën e tij që të jetojësa më gjatë, siç kanë jetuar shumë universitete të tjera në Evropë. Universitetin e Gjenevës e ka themeluar Kalvin, personalitet i periudhës së reformacionit, Bolonja ëhstë më i vjetri i vitit 1088, Universiteti i Virxhinias u themelua nga ta që quhen etrit e Amerikës si Tomas Xheferson i cili është një nga hartuesit kryesorë të Deklaratës së Pavarsisë por aq njihet edhe si themelues i ëtij universiteti. Pra, themeluesi është një, ai jeton jetën e tij dhe institucioni vazhdon jetën e tij.
Ju jeni i kënaqur për duart që e keni lënë dhe për mbarëvajtjen e deri tanishme…
Po sigurisht dhe kam besim të plotë se do të jetë një udhëtar në një rrugë të gjatë.
Profesor, po një mesazh për të rinjtë që përballen me sfidën e arsimit tëe lartë, një këshillë, një mesazh për arsimimin si ta përballojnë këtë sfidë?
Shkollën e lartë duhet ta vazhdojnë ata që kanë prorje për të mësuar dhe jo ata që humbasin kohën, sepse humbasin kohën më të vlefshme të rinisë. Mund të jesh i lumtur duke qenë profesionist i mirë, hidraulik, teknik televizori, frigoriferi dhe plot profesione të tjera, po kështu edhe në buqësi etj. Janë pa fund shancet e njeriut, nuk është e thënë të bëhen të gjithë me një diplomë në xhep që si hyn në punë dhe pastaj punon si taksist. Kyështë seleksionimi i parë që duhet ta bëjëçdo njeri në jetën e vet. Për ata që kanë prirje për të mësuar, ata duhet të punojnë. Shkolla natyrshit të mëson, ka shkolla të mira ka dhe shkolla të këqia në gjithë botën por puna individuale është thelbësore për njeriun.
Flasim për diçka tjetër, e ndiqni aktualitetin politik dhe jo vetëm? Flitet shumë për drejtësinë dhe për procesin e Vetingut të saponisur, ju çfarë mendoni?
Flitet me të drejtë, Drejtësia ka vuajtur nga një kancer i vërtetë qëështë korrupsioni. Korrupsioni është prezent nëçdo sektor porn ë drejtësi është i palejueshëm. Unë gëzohem shumë që kemi arritur këtë ditë, të jemi në pragun e një reforme të thellë në drejtësi për të hequr gjithë kalbsirën dhe për ta pastruar.
Mendoni se do të jetë e suksesshme kjo reformë?
E dëshiroj të jetë e suksesshme por nuk vë dorën në zjarr, sepse shumë reforma janë ndërmarë dhe nuk kanë qenë gjithmonë të suksesshme.
A do të jetë drejtësia çelsi për të ndryshuar fatet e vendit?
Po do të jetë një nga ata sepse është fare e qartë që bizneset e mëdha nuk vijnë në Shqipëri sepse mungon drejtësia. Ato janë mësuar me shtet ligjor dhe kanë më shumë neveri dhe mospëlqim për atë që bëhet këtu.
Kjo reformë kështu si ka nisur me debate politike dhe jo vetëm, ju mendoni se do të krijojë një brez të ri juristësh të cilët do të përvetësojnë drejtësinëmodern, bashkëkohore për të lënë mbrapa atë që ju e quajtët kalbësirë?
Besoj që po, nuk duhet t’I humbasim shpresat. Të rinjtë janë të pastër vetëvetiu dhe ata shpesh i prish ambienti ku punojnë, ku jetojnë.
I keni ndjekur dekleratat e fundit të ambasadorit amerikan Donald Lu, në 20 vjetorin e Shkollës së Magjistraturës ka bërë disa deklarata shumë të forta, çfarë mendoni për këto pohime?
Ka shumë të drejtë, por pse duhet t’I bëjnë ambasadorët këto deklarata?! Këto duhet t’I bëjnë politikanët tanë dhe ata që janë drejtues të institucioneve të drejtësisë. Jo se ambasadorët nuk kanë të drejtë sepse dhe ata interesohen për të mirën e Shqipërisë, nganjëherë dalin dhe nga kostumi diplomatic kur e shohin qëky vend nuk ecën si duhet.
Si mendoni pse detyrohet një ambassador të bëjë pohime të tilla, kaq të forta? Refuzohen të bëhen nga politika dhe institucionet?
Heziotehet….
Ju jeni dëshmimtar i dy kohëve të Shqipërisë, atë para ’90 dhe atë pas… Duket se shqiptarëve do t’ju duhet një epokë e tretë tani, ajo e tejkalimit të tranzicionit që po flisnim edhe në fillim të intervistës sonë, mendoni që jemi afër kësaj epoke të tretë posttranzicion, mendoni që po përfundon?
Në fillim të kthesës kishim iluzione për një ndryshim të shpejtë, tani zgjatja e këtij tranzicioni të vështirë n aka bërë pak pesimistë që të mos besojmë mjaftueshëm në një ndryshim të shpejtë, në një kthim të shpejtë…. Aq më tepër që në këtë periudhë të gjatë janë bërë edhe shumëgjëra që nuk mund të ribëhen më, nuk mund të rikthehen…
Profesor, karriera juaj shtrihet në një hapësirë kohore që thuajse i afrohet një gjysmë shekulli. Nëkëto 50 vite karrierë cila është vepra që ju krenon më shumë?
Vepra kryesore është Kolegji Luarasi, ai do të mbetet. Sigurisht, kam botuar dhe libra dhe tekste por impakti që jep ajo shkollë në shoqëri është i madh, e ka dhënë deri tani dhe sigurisht do ta japë edhe në të ardhmën.